SHONA McALPINE.
ICEC erakundearen Eskoziako ordezkaria.
Eskoziako gaelikoa eta ingelesa oso desberdinak dira hizkuntzaren ikuspegitik. Irlandako gaelikoarekin eta galesarekin harreman estua duen hizkuntza zelta da Eskoziako gaelikoa. Eskoziako landa-eremuko hizkuntza nagusia izan zen XVII. mendearen hasierara arte. 1603an, Koroen Batasunarekin, Eskoziak estatu independente izaten jarraitu zuenean, baina monarkia bateratu batekin (errege eskoziarra Ingalaterrako errege ere bihurtu eta Gortea Londresera eraman zuenean), gaelikoa debekatu egin zen eta are gehiago ezabatu egin zen 1745ean jakobiten matxinadaren porrotaren ondoren. Baina hura ahuldu zuen faktore nagusietako bat biztanleriaren aldaketa izan zen, XVIII. mende amaierako eta XIX. mendeko landa-garbiketen ondorioz. Lurjabe handiei errentagarriagoa egin zitzaien bertako komunitateak kanporatzea eta haien ordez ardiak jartzea. Nekazari askok atzerrira edo hirigune gero eta handiagoetara emigratu behar izan zuten, eta hizkuntza haiekin eraman bazuten ere, hark ez zuen luzaroan iraun.
Hala ere, Highlands-eko landa-eremu tradizionaletan, nahiz eta gaelikoak etxeko eta komunitateko hizkuntza izaten jarraitu XX. mendea oso aurreratuta izan arte, debekatuta zegoen eskolan, eta haurrak zigortu egiten zituzten erabiltzen baldin bazuten. Uste zen, desabantailan egongo zirela ingelesa lehen hizkuntza ez baldin bazuten. Garai hartan ez ziren ulertzen elebiduna izatearen alde onak garapen mentalaren arloan. Hori gutxi ez eta XX. mendeko 1950eko hamarkadatik aurrera, irratiaren eta gero telebistaren hedapenak hizkuntzaren eguneroko erabilera are gehiago ahuldu zuen.
Hala ere, gainbehera horrekin batera, gaelikotik geratzen zena mantentzeko boluntarioen mugimendua ere sortu zen, batez ere kantuetan eta literaturan, eta denborarekin askoz ere jarrera irekiagoa garatu zen, baina ordurako hiztunen kopurua txikia zen. Hori Eskoziako Alderdi Nazionalari emandako babesaren hedapen handiarekin batera gertatu zen, eta SNPko lehen diputatua Mendebaldeko Uharteetako barrutian aukeratu zuten 1970ean, zeinak gaelikoaren hiztunen proportzio handiena duen. 1980ko hamarkadan talde folkloriko herrikoiak, idazle berriak eta hezkuntza sisteman jarrera askoz heziagoak genituen. Baina ordurako eguneroko bizitzan gaelikoa erabiltzen zuten pertsonen kopurua txikia zen. Eskoziako Parlamentua 1999an eratu zen, eta 2005ean gaelikoari buruzko lege bat onartu zuen. Gaelikoarentzat plan nazional bat sustatzeko eta Eskoziako hizkuntza ofizial gisa ofizialki onartzeko batzorde bat sortu zuen Parlamentuak.
Hezkuntzaren estrategia nazionala bost urtean behin berrikusi behar da, eta hizkuntza derrigorrezko irakasgaia da gaelikoz hitz egiten den eremuetan, eta beste eskola eta unibertsitate gutxi batzuetan ere irakasten da. Eskozia osoko toponimoek elebidunak izan behar dute. Baina hizkuntza egunero erabiltzen duten hiztun elebidunen kopurua oso txikia da: 57.000 hiztun baino ez 2011ko erroldan. Askoz gehiago dira hizkuntza ikasten dutenak, baina esperientzia kultural gisa.
Eskoziako beste hizkuntza-arazoa konplexuagoa da, eta gizarte- -klasearekin oso lotuta dago. Eskozierak jatorri germaniarra du eta ingelesaren iparraldeko bertsioa da. Ingelesaren dialektoa ez ezik, hiztegi bereizgarri zabala ere badu, eta XVIII. mendearen amaiera arte klase guztietako hizketa nagusia zen. Batasunaren Tratatuaren ondoren, joera bat izan zen goi-klaseen artean beren hizketa hegoaldeko ingeleserantz aldatzeko, baina behe-klase gehienen hizkuntza izaten jarraitzen zuen, eta asko elebidunak ziren. Adibide on bat Robert Burns poeta da, eskozieraz egindako lanagatik ezagunagoa, baina ingeles estandarrez ere idatzi zuena. Material inprimatuaren hazkundeak eta Erresuma Batuko eskoletan eta erakundeetan hizkuntza estandarizatuaren erabilerak eskozieraren gainbehera ekarri zuten pixkanaka, baina Eskozian oraindik badira ingelesetik ezberdinak diren hitzak.
Hizkuntza Gutxituen Europako Bulegoak eskoziera onartu du. Hizketa hori mantentzeko lana boluntarioen lana izan da ia osorik, ez estatu mailakoa. Eskoziako Hiztegi Nazionalaren Elkartea 1929an sortu zen hizkuntza sustatzeko, hiztegia bilduz eta definituz. 1976ra arte ez zen hamar liburukiko hiztegi bat osatu, eta ordutik bertsio laburragoak ekoitzi ditu. Ongintzako fundazioen finantzaketa jaso du. “Dictionary of the Scottish Language” online dago eskuragarri. Scottish National Dictionaries 2021ean erregistratu zen ongintzazko erakunde gisa, hezkuntza-lana sustatzeko. Eskoziar Hizkuntzaren Elkarte bat ere badago, 1973an sortua, hizkuntzaren erabilera sustatzeko. “Lallans” izeneko aldizkari bat argitaratzen du eskozierazko idazleentzat, eta hezkuntza-materiala ekoizten du. Garai batean Estatuko Arteen Erakundearen finantzaketa jaso zuen, baina hori bertan behera gelditu zen gero. 2014an eskoziar hizkuntzaren eskola-titulu ofizial bat ezarri zen, baina ia ez da erabiltzen, nahiz eta orain literatura- -ikastaroetan eskozierazko material gehixeago erabiltzen den.
ICEC erakundearen baimenarekin (https://www.icec.ngo/) argitaratutako artikulua.