Hezkuntza-sistema propio bat izatea eta edukien curriculuma ezartzeko autonomia osoa edukitzea komunitate nazional subiranoen ikur bereizgarria da. Eta edozein mugimendu politiko independentistaren helburu nagusienetako bat ere izan behar du. Dudarik ez dago eskolaren bidez estatuek beren ikasleen garapen pertsonala eta etorkizuneko trebakuntza profesionala ez ezik, naziokidetasun sentimendua garatzea ere bilatzen dutela. Eta hori edonon gertatzen da, hemen, Espainian, Suedian edo Singapurren. Sentimendu nazionalei dagokienez, ez baitago hezkuntza neutrorik edo “aseptikorik”. Hezkuntzak balore zehatzak eta jakinak transmititzen baititu.
Izan ere, eskolaren bitartez ikasleak hizkuntza eta kultura zehatz batean gizarteratzen dira, historia, geografia edo literatura partikular bat ikasten dute, eta esparru erreferentzial komun batzuk partekatzen dituzte. Hau da, euren burua komunitate nazional zehatz batekin identifikatzen ikasten dute. Horregatik, estaturik gabeko nazio batentzat, gure kasua, hil ala bizikoa da berezko hezkuntza-sistema edukitzea: gure hizkuntzaren eta kulturaren biziraupena bermatzeko, eta baita, Nazio gisa, geure biziraupen politikoa ziurtatzeko ere. Historikoki euskal eskola-eredu hori ukatua izan zaigu beti eta oraingo eredu linguistikoen sistema ukapen horren isla besterik ez da. Izan ere, Frantziako eta Espainiako hezkuntza nazionalek Euskal Herriaren desnazionalizazioa eta Frantziako eta Espainiako marko kultural eta politikoetan euskal populazioa urtzea bilatu dute historikoki.
Euskal Herriko Mendebaldeko Jaurlaritzak Hezkuntza Lege berria sortu, bideratu eta onartu nahi zuen aurreko legegintzaldian. Ez zen posible izan, eta legegintzaldi honetarako utzi zuen; espero dugu, oraingoan bai, euskal eskola berrian euskaldunok aintzakotzat hartuak izatea. NAZIOGINTZAk Jaurlaritzak prestatu zuen zirriborroa lortu eta aztertu du, eta gabezia nabarmenak antzeman ditu. Horretaz jardungo dugu geroago.
GURE EREDUA:
Ez dugu zalantzarik: Euskal Herriak Euskal Eskola Nazionala behar du, hezkuntza-marko autonomoa eta burujabea. Guk, jakina, Euskal Errepublika independente batean nahiko genuke hezkuntza-sistema hori kokatu, baina epe laburrean zaila ikusten dugu. Hala ere, Euskal Eskola Nazionala lortzeko zailtasunak izan arren, uste dugu gurean posible dela hezkuntza-sistema propioa izatea (Euskal Herriko Hegoaldean, gutxienez) independentzia politikorik gabe. Belgikako estatuan hezkuntza-arloan Flandriak dituen konpetentzia esklusiboak hemen ere izango bagenitu, adibidez.
Ikuspuntu abertzale batetik, Euskal Eskola Nazional horrek izan beharko lituzkeen zutabeak hauek izan beharko lukete, gure irudiko:
1.- EUSKALDUNA:
Euskaraz funtzionatzen duen eskola, eta euskara irakaskuntzaren ardatz nagusitzat hartzen duena. Eta euskaldun aktiboak sortzeko helburua duena, kontua ez baita soilik klaseak euskaraz ematea, euskara lehen hizkuntza gisa menderatzea eta euskararekiko atxikimendu aktiboa eskuratzea baizik; alegia, ikasleak osotasunean euskaldundu aditzaren zentzu zabalean. Euskaldun pasiboak sortzen dituen gaurko ereduaren aldean, Euskal Eskola Nazionalak gure hizkuntzarekiko konpromiso irmoa agertu behar du, eta helburu estrategikoen artean ikaslegoaren erabateko euskalduntzea finkatu.
Horretarako, zer esanik ez dago, beharrezkoa da hizkuntza-eredu bakarra ezartzea, euskalduna, atzerriko beste hizkuntza batzuei lekua emango diena, baina, leku hori, gaur egun den bezala, euskararen kalterako izango ez dena.
DBH bukatzen duten ikasle guztiek B2 maila linguistikoa lortu beharko dute eta Batxilergoa edo pareko ikasketak bukatzean C1 maila izango da helburua
2.- NAZIONALA:
Guk irudikatzen dugun Euskal Eskola Nazionalak Euskal Herriko eremu geografiko osoan hedatu behar du, muga administratibo eta politikoetatik harago. Egun, ikastolen sareak soilik asebetetzen du arlo horretan gure gogoa. Nolanahi ere, eta gaur egungo errealitatea aintzat hartuz, uste dugu EAEko Hezkuntza-eredu berriak kontuan hartu beharko duela Euskal Herria Herri bakarra dela nahiz eta gaur egun bost eremu administratibo ezberdinetan zatituta egon. Horrela islatu beharko litzateke ere curriculumaren eduki guztietan.
Bestalde, ikuspegi nazional horrek EAEtik kanpoko eskola euskaldunekin harremanak estutzea eta sakontzea ahalbidetuko du. Elkartasun sare bat sortu beharko litzateke EAEko ikastetxeen artean euskara ofiziala ez den lurraldeetan euskal eskolei laguntzeko.
3.- EUSKAL KULTURAREKIN KONPROMETITUA:
Ez da nahikoa eskola euskalduna izatea. Horretaz gain, euskal kulturaren transmisioa bermatu behar du Euskal Eskola Nazionalak. Egun, posible da euskaraz heziketa jasotzea, aldi berean euskal kulturari toki oso urria eskainiz. Hizkuntzaz gain, euskaldunok erreferentzien multzo zabala partekatzen dugu, unibertsoa ikusteko modu berezi bat, eta hori gure ohituretan, gure bizimoduan, gure folklorean, gure mitoetan eta gure mundu sinbolikoan islatzen da. Euskal jendartea komunitate nazional modura ezaugarritzen duten osagaiek erreferente izan behar dute eskolan.
4.- EUSKAL CURRICULUMA OINARRI DUENA:
Hezkuntzaren edukiak unibertsalak dira hein handi batean, bai, (Matematika, Fisika, Biologia…) baina tokian tokiko erreferentzia-esparru batean kokatuta daude. Tamalez, gurean indarrean dauden oraingo hezkuntza sistemek Frantzia eta Espainia dituzte erreferentziaguneak. Hizkuntzarekin edo kulturarekin lotutako edukiak (literatura, historia, ingurunea…) Espainia eta Frantziarekin lotzen dira gehien bat; sistema horiek ez dute bermatzen, inondik inora, euskal literatura, historia, ingurunea eta abarren irakaskuntza. Ezin daiteke esan gure ikasleek, D ereduan eta Euskal Herriko herririk euskaldunenean ikasita ere, euskal gaietan gutxieneko gaitasun bat garatzen dutenik. Adibidez, horietako askok badakite nor izan zen Cervantes, baina ez dute Beñat Etxepare ezagutzen. Gure ikastetxeek darabilten euskal curriculuma oso motza da, eta, une honetan, funtsezkoa deritzogu Jaurlaritzak eskuduntza osoak izatea curriculuma diseinatzeko orduan.
Euskal Eskola Nazionalak Euskal Herriko herri-kohesioa ikuspegi nazionaletik josi behar du. Eta horretarako ezinbestekoa da goian aipatutako alderdi horiek guztiak aintzakotzat hartzea.
EUSKARAZKO GAITASUN OSOA, UTZIEZINEZKO HELBURUA:
EAEko hezkuntza-legeek (1981koak eta 1993koak) euskara mendeko egoeran jarri zuten, “berdintasun” hitza etengabe aldarrikatu arren. Gainera, ez dute bete ezta agindu zuten gutxia ere euskarari dagokionez. Gaur egun, hiru eredu linguistikoak oraindik indarrean daude nahiz eta egunerokoak frogatu A eta B ereduek ez dutela euskalduntzen; eta hainbat kasutan ezta D ereduak ere, D marka erabiltzen baita eredu erdaldunak ezkutatzeko. Indarrean dagoen EAEko Hezkuntza Legeak ikasle guztiek derrigorrezko ikasketak bukatutakoan (Hego Euskal Herriko) bi hizkuntza ofizialak menderatu behar dituztela esan arren, praktikan hori ez da betetzen. Eta legea betetzen ez dela jakin arren, EAEko agintariek hiru hizkuntza-ereduen eskemari eusten diote… Beste arlo batzuetan legeak betetzeko erakusten duten grina (lege arrotzak gainera, kasu gehienetan) ez dute erakusten euskara tartean dagoenean.
Zenbakiek ez dute gezurrik esaten: 2017an, DBH-2 mailan zeuden EAEko ikasleen %46k ez zuen euskarazko B2 maila lortu (haien artean badira D ereduan ikasitako dezente ere). Eta hori kontuan hartuta Espainiako estatuan, EAE dela komunitate guztien artean Hezkuntzan GEHIEN inbertitzen duena, eskola porrot gutxien duena eta errepikatzaile gutxien dituen bigarren komunitatea, Nafarroaren atzetik. Baina euskarari dagokionez, bistan da, huts egiten duela sistemak.
Jaurlaritzak prestatu duen zirriborroa aztertu dugu eta EAEko Hezkuntza Lege berriaren zirriborro horrek, hizkuntza-ereduez hitz egitean, hizkera kriptikoa erabiltzen duela azpimarratu nahi dugu: “Gure hezkuntza-sistema eleanitza, kalitatekoa, ekitatiboa, inklusiboa eta berritzailea izan behar da, euskara eta euskal kultura ardatz hartuta”. Beharrezkoa da “Euskara ardatz hartuta” erabiltzen den esapidea definitzea MURGILTZE EREDU modura. Kontuan izanda euskararen berreskurapen-prozesuan urrats txikiak ematea zenbat kosta den, beldurra ematen du pentsatzeak zer gerta daitekeen aurrerantzean euskarari ofizialkidetasunaz gain eleaniztasuna ezartzen bazaio, batez ere horrek ekar ditzakeen ordutegi-murrizketak aintzakotzat hartzen baditugu.
Zirriborroak onartzen du gaurko sistemarekin euskararen ezagutza ez dagoela bermatuta: “Emaitzek erakusten dute, salbuespenak salbuespen, hizkuntzak ez direla ondo ikasten”… “Euskararen gaitasunaren garapenean lorpenak handiak izanagatik, azken ebaluazioek ikasleen maila pixka bat jaitsi dela erakutsi dute”. Eta hutsune horiek betetzeko zer da proposatzen dena? Bada, testuak ez du funtsezko ezer proposatzen hori gerta ez dadin.
Jakitun gara eskola ez dela nahikoa gazteak euskalduntzeko. Eskolaz gain, familia-transmisioa oso garrantzitsua da: frogatuta dago euskara gehien erabiltzen dutenak ama-hizkuntza euskara dutenak direla (beste artikulu batean komentatu beharko dugu Hegoaldeko hizkuntza-politikan erakundeek zeinen gutxi inbertitzen duten familia transmisioa bultzatzeko…). Eta baita kalea ere. Horregatik, eskolaz kanpoko jarduerak euskaraz izatea ere oso garrantzitsua da. Jaurlaritzako zirriborroak ere gai honi eusten dio, eta alde horretatik eskertzekoa da kontu horren garrantziaz jabetzea.
Bukatzeko, beti esan dugu hizkuntzak ez direla komunikazio-tresna hutsak: hizkuntzak askoz gehiago dira, nortasun indibidual eta kolektiboa ematen duten funtsezko elementuak dira. Euskarak Nazio egiten gaitu. Bada, EAEko Hezkuntza Legearen zirriborroak onartzen du gure gazteek atxikimendu apala diotela euskarari: “Baina hizkuntza-garapena ezin da banandu jarreretatik. Azken urteotan gazte euskaldun askoren artean euskararekiko kontzientzia apala dagoela antzeman dute ikerketek. Euskara oraindik ere hizkuntza gutxitua, babestu beharrekoa dela konturatzea eta horrek dakartzan ondorioez hausnartzea behar-beharrezkoa da. Bestalde, euskara ikasi duten gazte askok ez dutela garatzen hizkuntzarekiko atxikimendua ikusi da”. Horrela da. Eta hori, gure ustez, oraingo hezkuntza-sistemak ikasleen euskararekiko atxikimendua lantzen ez duelako gertatzen da. Euskarari BALIO INSTRUMENTAL HUTSA ematen zaiolako gure ikastetxe gehienetan. Sentimendurik gabeko hizkuntza “aseptiko” bihurtu dutelako. Hizkuntzaren eta identitatearen arteko lotura ez da landu, euskarari balio afektiborik ez zaio eman. Eta hori ezinbestekoa da (batez ere toki erdaldunetan) hizkuntzarekiko atxikimendua bermatzeko. Ezin zaio gure hizkuntzari kanpoko hizkuntza bati (adibidez, ingelesari) ematen zaion tratamendu bera eman ikasgeletan.
Bestalde, ezin ahaztu euskararekiko atxikimendu eskasaren arrazoien artean elebitasun printzipioarena dagoela: ikasleei zein herritar orori bi hizkuntzen arteko aukera eskaintzen zaie, eta delako aukera hori zeharo asimetrikoa da, hots, bata hegemonikoa eta bestea hautuzkoa. Jakin badakigu asimetria hori bietako hizkuntza bati dagozkion pribilegio edo abantailetan oinarritzen dela, alegia, Euskal Herrian bizitzeko espainiera edo frantsesa beharrezkoak dira eta euskara ez. Beraz, euskararekiko atxikimenduaz gain, gure ikasleek sumatu egin behar dute Herri honetan bizitzeko euskara jakitea beharrezkoa dutela. Horretarako, baina, euskararen aldeko hizkuntza-politika eraginkorren baitan, apustu garbia egin behar da euskal hezkuntza-sistema nazional eta euskaldunaren alde.
Artikulu honen bigarren zatia, hemen: https://www.naziogintza.eus/euskal-eskola-nazionalaz-2-zatia/
