DAVID VALLS
Hizkuntzalaria eta irakaslea.
David Valls hizkuntzalari katalanak Kataluniako Generalitateak egindako azken inkesta soziolinguistikoaren datuak aurkezten dizkigu artikulu honetan. Datuak ez dira onak, eta hizkuntza katalanak azken urteotan duen joera kezkagarria islatzen dute: gainbeherako joera erabileraren datuetan, alegia. Horren arrazoiak eta balizko konponbideak aipatzen ditu Valls-ek NAZIOGINTZArako idatzitako artikulu mamitsu honetan.
Kataluniako Generalitateak bost urtetik behin Biztanleriaren Hizkuntza Erabileren Inkesta (Enquesta dels Usos Lingüístics de la Població, katalanez: EULP) egiten du, Kataluniako biztanleen hizkuntza-identifikazioa, katalanaren erabilera eta beste hizkuntza ofizial eta ez-ofizial batzuen erabilera ezagutzeko. Duela egun gutxi 2023koa aurkeztu zen, bi urteko atzerapenarekin iritsi dena. Inkesta 15 urte edo gehiagoko 9.000 pertsonari egin zaie, Kataluniako eskualde guztietan bizi direnei. Hau da egin den bosgarren inkesta. EULPek figura berri bat sartu du, bigarren mailako hiztunena, alegia, katalana hasierako hizkuntza edo hizkuntza nagusi gisa ez izan arren, beren bizitzako eremu batzuetan erabili ohi duten pertsonak. Baliteke hiztun horiek haurtzaroaren ondoren ikasi izana katalana, edo beste hizkuntza batzuekin batera erabiltzea bizitzaren hainbat eremutan. Aintzat hartu beharreko beste gauza bat da inkesta auto-ebaluatzailea dela, eta horrek esan nahi du inkestatuei katalanez hitz egiten duten ala ez galdetzen zaienean, inkestatuaren hitzaz fidatzen garela, egia den ala ez egiaztatu gabe. Inkesta kuantitatiboa ere bada, beraz, eta adibidearekin jarraituz, katalanez hitz egiten duen galdetuta, ez da ebaluatzen katalanaren zer maila duen. Eta zaku berean sartzen dira bi hitz esaten besterik ez dakitenak, esaldi bat modu aldrebesean esaten dutenak edo jario handiz hitz egiten dutenak.
Has gaitezen datuak ematen. 2003an, Kataluniako biztanleria 6.704.143 pertsonakoa zen, eta 2023an 7.901.963 pertsonakoa. 2024ko urtarrilaren 1ean, Kataluniako biztanleria 8.012.231 biztanlekoa zen.
Zein da katalanaren ezagutza? Gogora dezagun inkesta 15 urte edo gehiagoko biztanleei egiten zaiela:
- Biztanleriaren % 93,4k katalana ulertzen du (2003an % 96,5ek).
- % 80,4k badaki hitz egiten ( % 81,6k 2003an).
- % 84,1ek badaki irakurtzen.
- % 65,6k badaki idazten.
Kontuan hartu behar da gaztelaniaren datua, sinplifikatzeagatik, % 94,5 eta % 99,6 artekoa dela (idazteko, ulertzeko, hitz egiteko eta irakurtzeko 4 faktoreak kontuan hartuta).
Katalanaren atzerakada, biztanleriaren ama-hizkuntza gisa, honako hau da:
- 2003: % 43,5
- 2008: % 36,5
- 2013: % 31,0
- 2018: % 31,5
- 2023: % 29,0
Katalanak identifikazio-hizkuntza gisa izan duen atzerakada honako hau da:
- 2003: % 44,3
- 2008: % 37
- 2013: % 36
- 2018: % 36
- 2023: % 30
Katalanaren ohiko erabileraren atzerakada honako hau da:
- 2003: % 46
- 2008: % 35
- 2013: % 36
- 2018: % 36
- 2023: % 32,6
Zein puntu positibo ondoriozta ditzakegu inkestatik? Katalanaren ohiko erabilerak ehunekotan behera egin badu ere, inkestak erakusten du katalanez ulertu, hitz egin, irakurri eta idazten duten pertsonen kopuru absolutuak gora egin duela. Zehazki, 2018 eta 2023 artean, katalanak 15 urte edo gehiagoko 117.200 ezagutzaile berri irabazi ditu. Hazkunde horrek hizkuntzaren hedapen eta ikaskuntza handiagoa adierazten du, eta horrek etorkizunean biziberritzea erraztu lezake. Beste alderdi azpimarragarri bat da katalana gurasoetatik seme-alabetara transmititzen dutenen kopuruak gora egin duela, % 7 baino gehiago hazi baita. Datu horrek iradokitzen du familiek, hizkuntza belaunaldi berriei transmititzearen garrantzia baloratzen jarraitzen dutela. Bigarren mailako hiztunen kontzeptu berriaz hitz egingo dugu. Sailkapen horrek eztabaida sortu badu ere, nabarmendu behar da 2,2 milioi pertsonak baino gehiagok erabiltzen dutela katalana egunero, nahiz eta haien hizkuntza nagusia ez izan. Eta, azkenik, inkestak agerian uzten du bi milioi pertsona baino gehiagok dutela katalana ikasteko edo maila hobetzeko interesa.
Alderdi negatiboez hitz egingo al dugu? Alderdi kezkagarrienetako bat da katalanaren ohiko erabilerak behera egin duela, 2018an % 36,1 izatetik 2023an % 32,6 izatera igaro baita. Inkestak agerian uzten du, halaber, katalana beren identifikazio-hizkuntza esklusibotzat hartzen duten pertsonak % 36,3tik % 30era jaitsi direla. Datu horrek agerian jartzen du Kataluniako hizkuntza-identitatea urtu egin daitekeela herritarren artean. Katalanaren erabileran ere desberdintasun handia dago, adin-tarteen arabera. Adin-tarte gazteenetan, % 38,6k soilik du katalana ohiko hizkuntza.
Datuak emanda, uste dut egoera ez dela batere ona. Esan dudan bezala, inkesta auto-ebaluatzailea eta kuantitatiboa da. Inkesta kualitatibo bat egingo balitz – ziur aski zaila izango litzateke egitea –, hau da, egiaztatuko balitz katalanez hitz egiten dakitela esaten dutenek badakitela minimo batzuekin hitz egiten (B2 bat jar al dezakegu minimoa?), ziur aski % 80,4 hori jaitsi egingo litzateke, eta asko gainera. Eta esatea 2023an 267.600 katalan-hiztun berri daudela 2018arekin alderatuta, ez da gauza handirik esatea, zeren horrek zer esan nahi du benetan? Esan berri dugunera itzuliko gara: hasteko, inkestatuaren pertzepzioan oinarritzen dira, eta, gero, argi gelditu behar du hizkuntza hitz egiten jakiteak ez duela esan nahi hizkuntza erabiltzea. Hezkuntza-sistematik pasatu garen guztiok suposatzen da badakigula kalkulagailurik gabeko erro karratuak egiten, baina oraintxe bertan paper bat eta arkatz bat ematen badizkigute, gutako zenbatek jakingo dugu benetan egiten? Gutako zenbatek gogoratzen du hori? Erabiltzen ez dena herdoildu egiten da.
Ondo aztertu beharko litzatekeen beste datu bat ohiko erabilera da. Hori % 32,6koa da. Beste behin ere, inkestatuen pertzepzioa gailentzen da inolako irizpide zientifikorik gabe. Batzuentzat, etxean hitz egitea eta bizilagunak igogailuan agurtzea izan daiteke ohiko erabilera; beste batzuentzat, berriz, lanean hitz egitea. Zer esan nahi du ohiko erabilerak? Egia bakarra da katalan hiztun batentzat katalanaren ohiko erabilera ez dela gaztelania-hiztun batek gaztelaniarekin egiten duena bera. Ez da hizkuntza etxean edo auzokoekin bakarrik hitz egitea, zeren eta zein hizkuntzatan irakurtzen dugu medikamentu baten prospektua? Zein hizkuntzatan hitz egiten dugu epaiketa batean? Notarioarekin? Enpresetan? Argibideen eskuliburuak zein hizkuntzatan daude? Zein hizkuntzatan ikusten dugu telebista? Hemen 40 urte bizitzen eta oraindik katalanez bere kalearen izena esaten ikasi ez duen bizilagunarekin? Zerrenda luzea da. Oso ohikoa ez den ohiko erabilera da, hitz-jokoa onartzen bazait. Kontuan hartu beharreko beste datu bat, zera da, katalanaren jatorrizko hiztunen ehunekoa % 29koa dela, eta ohiko erabilera % 32,6 dela. Horrek erakusten du katalana hasierako hizkuntzatzat ez duen jende gutxik hartzen duela eguneroko erabilerarako. Eta galde liteke ea jatorrizko hiztunen % 29 eta «ohiko» hiztunen % 32,6 dituen hizkuntza bat bideragarria eta iraunkorra izan daitekeen.
Orain kalkulu bat egingo dugu. 2023an, Kataluniako populazioa 7.901.963 biztanlekoa zen, eta % 29k hasierako hizkuntza (edo ama-hizkuntza) zuen, hau da, 2.291.569 pertsonak. XX. mendearen hasieran, Katalunian 2.100.000 pertsona inguru bizi ziren. Hainbat iturriren arabera, ama-hizkuntza zuten pertsonen kopurua biztanleriaren % 90ekoa zen, hau da, 1.890.000 biztanle inguru. Zenbaki absolutuetan hitz egiten badugu, XX. mendetik 2023ra, katalanak 401.569 hiztun soilik irabazi ditu. Gaztelania, 100 urte pasatxoan, gutxiengo baten eta eremu txikiko hizkuntza izatetik, Kataluniako biztanleriaren ia % 100ek ezagutzen duen hizkuntza izatera igaro da. Esan genezake hizkuntza hori 0 milioitik 8 milioira igaro dela 100 urtean. Katalan-hiztunak, funtsean, duela 100 urteko berberak gara.
Zein da beherakada horren erantzulea? Faktore asko aipatzen dira, beharbada nagusiak katalaneko irakasleen falta, ikasi nahi dutela dioten ia 2 milioi pertsonak ase ezin dituztenak, edo etorri berrien helduera handia. Baina hizkuntzak ikasi gabe gelditzen al dira haiek irakasteko behar adina irakasle ez daudelako? Niri ez zait iruditzen. Hizkuntzak akademia batean ikasi edo hobetu daitezke. Baina hizkuntzak benetan kalean ikasten dira, bertako jendearen interakzioarekin. Eta hor huts egiten dugu. Kataluniako eremu gehiegitan katalanik ez dagoelako kaleetan.
Ahaztu egiten da, berariaz, Kataluniako biztanleriaren hazkunderik handiena XX. mendeko 1960ko eta 1970eko hamarkaden artean gertatu zela. Kataluniara milaka pertsona iritsi ziren Espainiako gainerako herrialdeetatik. 3.000, 4.000, 5.000 biztanle zituzten herriak 20 urtetan 40.000, 50.000 edo gehiago izatera igaro ziren. Pertsona horietako gehienak ez ziren inoiz integratu, eta, kasu askotan, seme-alabek eta bilobek katalanez hitz egiten jakin gabe jarraitzen dute, edo hizkuntza horren maila oso baxua dute. Populazio horren % 10ek soilik (3. belaunalditik aurrera goaz, gutxienez) dute katalana ohiko hizkuntza. Integrazioak huts egin du. Beharrezkoa da jakinaraztea eskola eta institutuetan murgiltze-eredu ospetsua falazia bat dela eta ez dela betearazten.
Hala ere, badirudi 1960-1970eko hamarkadetako espainiarrak ahaztuta, hizkuntzaren beherakadaren errua immigrazio berriarena dela, hein handi batean gazteleraz hitz egiten ez duten herrialdeetatik datorrenarena, baina katalanek gaztelaniaz hitz egin eta gaztelaniaz integratu direnena. Beraz, katalanaren milioi bat hiztun berri gehiago irabazteari utzi diogu azken 20 urte hauetan, eta hori katalanek bakarrik egin dugu. Immigrazio berriaren % 4k soilik du katalana komunikazio-hizkuntza.
Katalan guztiok elebidun bihurtu gaituztela eta katalanaren erabilera urteetan edo mendeetan zigortu dela ere aipatu behar da. Demokrazian ez da irauli egoera hori. Ondorioz, katalanak hiztun beldurti eta kikilduak dira, hizkuntza gutxituetako hiztun guztiok partekatzen dugun ezaugarria.
Hiztunek ez dute haien lana egiten eta etengabe aldatzen dira hizkuntzaz, eta horrek ez du integrazioa errazten. Ia 2 milioi hiztunentzat katalaneko irakasleak jartzeak ez du askorako balio ikasleak kalera irteten direnean ezin badute hizkuntza praktikatu. Eta are gutxiago balio du enpresek ez badute hizkuntza eskatzen. Enpresa-sektorea hizkuntzari bizkarra emanda bizi da, gehienbat, eta ez da enpresa-sektorea katalan bihurtzeko politika aktiborik egin, Quebecen frantsesarekin egiten den bezalaxe, adibidez. Generalitateak ere erantzukizun handia du.
Sektore pribatuarentzat politikarik ez izateaz gain, 2010eko lege batek dio Katalunian saltzen diren produktu guztiak gutxienez katalanez etiketatu behar direla, baina lege hori ez da betearazten. Katalunian estreinatutako filmen % 50 katalanera bikoiztu edo azpititulatu behar zirela zioen beste legearen antzera, tiradera batean ahaztuta gelditua da. Ez dakit nondik ateratzen den % 50eko zifra, % 100 izan beharko lukeelako, baina hasiera bat behintzat bazen. Irakaskuntzan murgiltze-eredua ez da betetzen gobernuaren eta irakasleen utzikeriagatik. Beraz, faktore asko dira zuzendu beharrekoak.
Beraz, zer egin? Bada, eskoletan murgiltze-sistema betearaztea: Kataluniako irakaskuntzaren hizkuntza (bai eskolena, bai komunikazio-hizkuntzarena) katalanak izan behar du. Beharrezkoa da katalanaren irakaskuntza Kataluniako eremu erdaldun handietara egokitzea. Une honetan katalana ama-hizkuntza balitz bezala eta egunero erabiliko balute bezala irakasten zaie, eta horrek ez du horrela izan behar. Zertarako balio du literatura eta izenordainak irakasteak hizkuntza hitz egiten ez badakite? Programa espezifiko batzuk behar dira. Beharrezkoa da enpresetan katalanaren erabilera arautuko duten politikak ezartzea, Katalunian katalana beharrezkoa izan dadin. Ez dugu hizkuntza sinpatikorik nahi, hizkuntza baliagarria nahi dugu. Etiketen legea eta zinemarena betearazi egin behar dira, eta askoz lege gehiago egin. Herritarrak kontzientziatu egin behar dira hizkuntzaz ez aldatzeko, eta are gutxiago gaztelania hitz egiten ez den herrialde batetik datorren pertsona baten aurrean. Inkestan argi gelditzen da biztanleriaren % 5ak bakarrik eusten diola beti katalanari, eta horrekin salduta gaude. Nagusiki katalan-hiztunak diren tokiak blindatu eta babestu egin behar dira, hala izaten jarrai dezaten. Eta leku horiek zabaldu egin behar dira. Beharrezkoa da katalanez sozializatzeko espazioak sortzea, eta katalana hizkuntza nagusi eta esklusiboa izango den espazioak sortzea. Katalanok geure hizkuntzaz eta nortasunaz seguru senti gaitezen espazio fisikoak behar ditugu. Argi gelditu behar da katalanaren normalizazioa gaztelaniaren des-normalizaziotik pasatzen dela, eta hizkuntza horrek atzera egin behar duela katalanak aurrera egiteko. Urrezko aukera galdu dugu herrialde ez gaztelaniadunetatik etorritako immigrazio guztiarekin. Gainera, frogatuta dago jende askok ikasi nahi duela. Hirurehun hizkuntza baino gehiago hitz egiten diren Katalunian, beharrezkoa da katalana/gaztelania dikotomiatik irtetea. Nahikoa burujabe izan behar dugu geure seme-alabek zein bigarren edo hirugarren hizkuntza ikastea nahi dugun erabakitzeko, eta bigarren edo hirugarren hizkuntza hori gaztelania ez izatea onartzeko, gaztelaniaz ez dakiten katalanak behar ditugulako. Bakean utz gaitzatela, katalanez jaio, bizi eta hil ahal gaitezen, hala nahi badugu behintzat.
Egiten duguna egiten dugula, berehala egin behar dugu; izan ere, katalana erabiltzeko aukerak gero eta urriagoak dira, eta, nahiz eta oraingoz katalan-hiztunen artean hizkuntza transmititu, gure seme-alabek edo bilobek katalana erabiltzeko aukera hain murritzak izan ditzakete etorkizunean, ezen hizkuntza transmititzeari utzi diezaioketela. Begi-bistakoa da demografiako ordezkapen-prozesu batean gaudela, hizkuntza- eta kultura-ordezkapena dakartzan prozesu betean, katalanari eustea lortzen ez dugulako. Garaiz gaude egoerari buelta emateko, bai, baina horretarako ez da ezer egiten ari, etorkizuneko belaunaldiei zer gertatu zen eta nola gertatu zen idatziz kontatuko dieten inkestak egitetik kanpo. Ausartak izan behar dugu eta kontuan hartu zenbat eta denbora gehiago igaro, orduan eta neurri zuzentzaile -noizbait iristen badira- erradikalagoak eta desatseginagoak hartu beharko direla.
Inkesta hemen kontsulta daiteke:
https://llengua.gencat.cat/ca/serveis/dades_i_estudis/dades/enquesta-eulp/2023/index.html