ERIC ROULET
Okzitanierazko irakaslea.
Europako estaturik gabeko naziorik handiena da Okzitania, Atlantikotik Mediterraneoraino zabaltzen dena, eta frantziar estatuaren hegoalde osoa hartzeaz gain Italiako zati bat (“Valadas”) eta Espainiako beste bat (Aran) ere badituena.
Okzitaniar lurralde guztien arteko lotura nagusia hizkuntza da. Okzitaniak batasun politikoa inoiz ez izan arren, hizkuntzak nortasun komunaren sentimendua eman die Okzitaniako eskualde ezberdinei, eta baita izena bera Nazioari ere. Erdi Aroan, Oc hizkuntza Europako kultuena izan zen, gaur egun -Frantziako errepresio bortitzaren ondorioz- kinka larrian bada ere.
ERIC ROULET okzitanierazko irakaslea da Girondan (Gaskoinia). Gric de Prat taldearen sortzaileetako bat da, hizkuntza eta kultura okzitaniarra sustatzen duen talde musikal gaskoia. NAZIOGINTZAko eskaerari erantzunez, ondoko artikulu mamitsua idatzi du okzitanieraren gaur egungo egoeraz:
“Okzitaniar hizkuntza latinetik datorrena da eta egungo Frantziako Estatuaren hegoaldean hitz egiten da, baina baita Italiako Alpeetan (6 okzitaniar haran) eta Aran haranean ere (Val d’Aran), Katalunian dagoena (ikus atxikitako mapa).
Gaur egun, zaila da segurtasunez zehazten okzitanierak zenbat hiztun dituen; 2-3 milioi direla kalkulatzen da, estimazioen arabera. Horren arrazoia da okzitanierak errepresioa jasan duela hainbat mendetan zehar, batez ere Frantziako Estatutik. Errepresioa halakoa izan da, non esan baitezakegu miraria dela egun okzitanierak bizirik irautea.
Erromatar Inperioaren amaieran germaniar inbasioen eragin txikia izan zuen hizkuntza bat eratzen joan zen; egungo Frantziako hegoaldean osatu zen pixkanaka, latina (“erromatarren hizkuntza”) oinarri hartuta; “langue d’oc” izena, berriz, askoz geroago hartu zuen.
Erdi Aroan, Akitaniako Dukerriaren independentzia amaitu arte (1453), okzitaniar zibilizazioak Europa osoan egin zuen distira, trobadoreen habia zelako: handiki horiek Mendebaldeko pentsamendua irauli egin zuten, maitasun-sentimendua (fin’amor), edo “amour courtois” frantsesez, eta beren garairako pentsamendu sozial eta politiko oso aurreratua asmatzean (lo paratge= sexu-parekidetasuna, meritokrazia…).
Trobadoreek okzitaniar hizkuntza batua baliatzen zuten, hala, ortografian nola lexikoan bateratua, eta hizkuntza hori hartua izan zen, pixkanaka, administrazioko eta salerosketetako hizkuntzatzat.
Ahozko hizkuntza 7 dialektotan banatzen da (ikus mapa). Oraindik existitzen dira eta haien hiztunek denak babesten dituzte.
Hala ere, kultura-unitate gisa, sentimendu erreal bat egon badagoen arren, etorkizuneko Okzitaniako lurraldea ez dago politikoki batuta. Hiruzpalau egoera politiko desberdin dituzte aldi berean: Akitania mendebaldean, Tolosako (Toulouse) konderria erdialdean, Proventza mendebaldean, eta Bartzelonako konderria hegoaldean.
XIII. mendean, erlijio-heresiaren aitzakiapean (katarismoa), Frantziako erregeak Tolosako konderria inbaditu zuen eta, 50 urteko gerra baten ondoren, herrialdea bereganatu egin zuen. Gero, Bartzelonako konderria hegoaldera begira jarri zen.
Akitaniako Dukerria, dukeek babestuta egon zen bitartean, independentea zen Frantziako erregeetatik (dukeak Ingalaterrako erregeak baitziren Leonor Akitaniakoa Henrike Plantagenêtekin ezkondu zenetik), baina Frantziako erregeek guztiz gutiziatzen zuten haren aberastasuna (Ehun Urteko Gerra deitutako aldian). 130 urteko gerraren ondoren, 1453ko uztailaren 17an, armada ingeles-gaskoia behin betiko garaitua izan zen “Castillongo Batailan” eta Akitaniako Dukerria Frantziako Erresumari atxikia izan zen.
Bestetik, Proventzako René erregeak Frantziari utzi zion oinordetzan bere Erresuma.
Une horretatik aurrera, egia bada ere gizarte-klase guztiek artean ere okzitaniera hitz egiten zutela eta idatzizko beharrizanetarako erabiltzen zutela, orduan jada boterearen hizkuntza izateari utzi zion. Frantzia gara zitekeen estatu eleaniztun gisa, Frantziako erregeen eta haien ondorengo errepublikazaleen zentralismo ankerrik gabe, baina guztiz alderantzizkoa gertatu zen eta gertatzen da: (Hemen Ediktuaren argazkia)
1536an, “Villers-Cotterêtseko Ediktuaz”, François I.a erregeak frantsesa ezarri zuen idatzizko testuetan. Era horretan, administrazioan eta merkataritzan eragotzia izan zen eta okzitanierak ez zuen izan existitzeko aukerarik, literaturan izan ezik… Erdi Arotik jasotako ortografia ahazten joan da pixkanaka, eta idazle bakoitzak hoberen iruditu zaion bezala idazten jarraitu du. Hizkuntza- eta kultura-batasuna hautsi egin da dialektoen alde.
– Frantziako Iraultzak sendotu egin zituen posizio horiek, eta “dialektoen kontrako gerra” deklaratuta, girondar federalisten erailketek botere zentralista jakobinoaren behin betiko boterea ezarri zuten.
– Hirugarren errepublikak, XIX. mende-amaieran, are gehiago aurkitu zituen bitartekoak okzitanieraren kontra jotzeko: nahitaezko frantsesezko eskolatzea ezarri zuen (Ferry legeak). Estatuak ahozko hizkuntzari eraso egin zion, artean herritar gehienek erabiltzen zutena izan arren. Eskolan, okzitanieraz hitz egiten zuten umeak kolpatuak edo zigortuak izaten ziren. Aldi berean, edozein eskualdetako sentimendu hiltzeko, estatuak “historia nazional” bat moldatu zuen hutsetik abiatuta, nazio historiko eta batuaren mitoaren kontrako gertaera guztiak ukatuz edo eraldatuz. XX. mendearen hasieran, hegoaldeko biztanleek ukatua ikusi zituzten beren historia eta hizkuntza. Okzitanieraren balioa hutsaltzearen ondorioz, herritarrak lotsatu egin ziren berezkoa zuten kulturaz eta, horren ondorioz, hura ezabatu beharrekotzat jo zen. Frantses estatuak irabazitzat jo zuen borroka hori: harrezkero, ezarritako isiltasuna nahikoa izan da problema ezabatu eta ahantzarazteko.
Konkistetatik aurrera, nolabaiteko erresistentzia antolatu da Okzitanian, baina kultura-batasunaren sentimendua hautsi denez eta botere politiko eta sentimendu kolektiborik ez dagoenez, erresistentzia horrek sorkuntza intelektualaren forma soilik hartu du hasieratik: biziraupena idazle eta artisten lana izango da. Testuingurua ikusita, oso bitxia bada ere, okzitanierak ez dio utziko inoiz literatura oparoa eta kalitate handikoa emateari eta hor dugu duintasuna berriz irabazteko tresna garrantzitsu bat. Hala ere, gaurdaino, intelektualen errebolta hori, inoiz ez da bideratu kultura-batasun edo birkonkista-sentimendua aktiba zezakeen borroka politikoak eragitera edo era horretako ika-mikak hauspotzera.
XIX. mende osoan zehar, hizkuntzaren errepresioa handitu arren, okzitanieraren adierazpen literarioa eta defentsa agertu ziren: 1815ean, Méste Verdier Bordeleko herri-poetak “poeta gaskoi profesional” izendatu zuen bere burua; hala ere, guztiz ukatu zitzaion idazle gisa zuen kalitatea. Pixka bat geroago, Jasmin agendarrak, Lamartine eta Liszten laguna zen poeta erromantikoak, muga nazionalak gainditu zituen eta ospea hartu zuen gaskoiz idatzitako bere idazlanak jendaurrean errezitatu zituenean. Jasminek bere egin zuen hizkuntzaren babesaren kausa, baina bakarrik zegoen. Bi poeta horiek eta beste asko, garai horretan hain ezagunak ez izan arren, aitzindariak izan ziren.
Geroago, Proventzako Errenazimendua sortu zen nabarmentzen ari ziren zazpi gazte poeta proventzarren ingurumarian, tartean Frédéric Mistral izanik (Literaturako Nobel Sariduna, 1904an). Elkarrekin, “Félibrige” elkartea sortu zuten, batez ere sorkuntza literarioa eta poetikoa sustatzeari begira. Okzitanieraren eta (katalanaren) lurraldeko bazter guztietan, jite bereko elkarteak sortu ziren, eta milaka bokazio piztu zituzten. Xumeki bada ere, nolabaiteko hizkuntza-batasunaren kontzientzia sortu zen. Okzitanieraren berri entzuten zen. Félibrige elkartea izan zen, halaber, folklorearen pizkunde oparoaren ernamuina: herri-tradizioen, ipuin eta abestien bilduma eta tradizioak eskenaratzen saiatu ziren talde folklorikoak, besteak beste. Haien goiburuak “manténer” (eutsi) zioen arren, Félibrige mugimenduak ez zuen galarazi hizkuntzaren erabilera gehiago hondatzea eta okzitaniera irakaskuntzan ezartzea; eta debekatuta jarraitu zuen XX. mende erdialdera arte.
Félibrigeren barruan eta batez ere Languedocen, okzitaniar mugimenduak sortu ziren XX. mendearen bigarren erdialdean. Félibrigeren kontraesanak eta koskak ulertzean, saiatu ziren horiek konpontzen lan nabarmen bat eginez, hala teorian nola herri-zabalkundearen arloan.
Teoriaren aldetik, mugimendu modernoek berragertutako okzitaniar kulturaren batasuna proposatzen zuten berehala, dialektoetatik harago (edo horiek barnean izanda), osotasun zabalago batean. Hori egitean, “Okzitania” asmatu edo berrasmatu zuten, kultura-multzoa (edo herri okzitaniarra?) aditzera emateko. Erdi Aroko idazkuntza modernizatu egin zuten, eta erabiltzen hasi (batzuen gogoz kontra bazen ere). Gramatika-liburu, hiztegi eta ikasteko metodo asko argitaratu ziren; argitalpen literarioak ere gehituz joan ziren. Zentzugabekeriaren ordez, literatura modernoa agertu zen.
Historiaren aldetik ere, mugimendu modernoak eskualde okzitaniarrei beren historia itzultzeko lanean jarri ziren, eta estatuaren gezurren kontra borrokatu ziren. Tamalez, historiaren arloan, lan hori amaitu gabe dago oraindik: sorburua batez ere Languedocen zutenez, mugimendu okzitaniar modernoak beste okzitaniar eskualdeen historiarekin axolagabetu egin ziren, batez ere Akitaniarekin (XIX. mendetik aurrera Akitaniako historialariek lan nabarmena egin zuten arren). Horren ondorioz eta mugimendu moderno horiekin zertxobait ozpinduta, tradizioarekin kezkatutako Bordeleko zirkuluak, okzitaniar mugimendutik kanpora geratu ziren.
Herri-zabalkundeari erreparatuz, okzitaniar mugimenduen lana nabarmena da; era horretan, zabalkunde intelektual huts eta murriztutik herri-sentimendu ia orokor batera pasatzen da Languedocen eta, neurri txikiagoan, beste okzitaniar eskualdeetan. Hartara, sektore askoz gehiagotan esku hartzen joan zen:
– Hezkuntzaren arloan, borroka askoren ondoren, okzitaniera onartua izan zen azkenean hezkuntza nazionalean (frantsesean), batxilergoan baliozta daitekeen aukera gisa (zoritxarrez, iaz baliogabetu bazuten ere), baina baita 1980ko hamarkadatik irakaskuntza elebidunaren moduan ere. Aldi berean, hizkuntzan murgiltzea bultzatzen zuten elkartutako eskolak sortu ziren, “Kalandretak“, egun hirurogei inguru dira. Dena den, gaur egun, inplikatutako umeen kopurua hutsala da beharrizanen ondoan, eta okzitaniera irakasten duten ikastetxeen kopurua hutsaren hurrengoa da (Frantziako) Hezkuntza Nazionaleko eskolen aldean.
Oso urruti gaude hizkuntza salbatzetik. Hiztun gazteek ez dute lortzen naturaltasunez okzitaniera hitz egin dezaketen belaunaldikoen kopurua. Familiako transmisioa ez da ia existitzen, eta hezkuntzak soilik berma dezake etorkizuneko belaunaldiei hizkuntza helaraztea.
– Artearen arloan, 1970eko hamarkadaren inguruan, lehen abeslari okzitaniarrak agertu ziren: “iraultza” harrigarri bat paristar musika-sorkuntza esklusiboak hain luzaz baztertutako hizkuntza batentzat. Agerpen hori mantendu egin da, eta orain ere artista “okzitaniarrak” oso ugariak dira, entzuleak, aldiz, oso urriak diren arren (salbuespenak salbuespen). Haranez haran, nolabaiteko gizarte-presentzia badu, erakunde publikoen edo pribatuen benetako aitortza errealik ez duen arren.
– Erakunde publikoen aldetik, aurrerabidea oso eskasa izan da: okzitaniar hizkuntzak ez du oraingoz aitortza ofizialik (ondare-aitortza ez bada), eta ez du tokirik erakunde bakar batean ere, ezta eskualde mailakoetan ere. Okzitanieraren gutxiespena da nagusi eta, horren ondorioz, isiltasuna agertzen da, aurreko mendeko hezkuntza-errepresioa bezain suntsigarria dena. Languedocez edo irla jakin batzuez landa (Biarno, Val d´Aran), okzitaniar herritar gehienek ez dakite hizkuntza existitzen denik ere! Frantses zentralismo jakobinoa leku guztietan da, modu zehatz batez ikusita, baina baita paristarra ez den bizimodu independente bat ulertzea ezinezko bihurtu delako ere.
Deszentralizazio-legeak (1983) protagonismo txiki bat eman zien eskualde eta departamenduei eta, horren ondorioz, mugimendu okzitaniarren artean esperantza piztu zuen. Leku batzuetan, tokiko eta eskualdeko hautetsiek benetako aurrerabideetarako modua eman zuten: seinaleztapen elebiduna agertzea, arte-jarduera batzuk babestea, kalandretak finantzatzea eta abar. Hala ere, eskualde askok mugimendutik at jarraitu dute neurri handi batean, bereziki Ipar-Okzitanian (Limousin eta Auvernia), edo Girondan.
Aspaldi ez dela, tokiko agintari batzuek okzitaniar kultura babesteko erakunde espezifikoak sortu zituzten, eta horrek benetako esperantzak piztu zituen hasieratik, baina luze gabe “nabarmentzeko joera” gailendu da. Erakunde horiek garestiak dira, eta ez da benetako emaitzarik antzeman. Amorrua sumatzen da…
– Politikaren aldetik, okzitaniar zaletasuna ez da gai izan inoiz masa-nazionalismo motaren bat moldatzeko, eta hori ulertzekoa da, ez baita inoiz herri bakar baten kultura izan. Okzitaniar identitatea eraikitzeke dago. PNO (Okzitaniar Nazioaren Alderdia) XX. mendeko bigarren erdialdean sortu zen. Duela gutxi arte, osotasunezko gogoeta bat garatu dute identitate pluralaren inguruan, Oc kulturarekin bat etor daitekeena soilik. Hala ere, oso murritza da, okzitaniar alderdia bezala (PO), autonomiazalea eta ingurumenaren aldeko mugimenduari hurbiltzen saiatzen dena.
– Hedabideetan, okzitanierak ez du ia presentziarik izan: publikoetan oso emankizun gutxi, eta arlo pribatuan ezer ez. Argi dago okzitaniera ez dela ongi saltzen, ez baterako eta ez besterako. Berriz ere erabateko gutxiespena nagusitu da… Gero, hedabide espezifikoak sortu ziren: irratiak, aldizkariak, egunkari telematikoak, edo interneteko telebista-kateak… Transmisioa, hala ere, oso txikia da.
Hala, teorian nola praktikan erasoen jomuga bilakatuta, mugimendu okzitaniarrak moteldu egin dira, eta gero eta gehiago jarri dira auzitan:
– Teoriaren aldetik, languedoceraren nagusitasunak, gutxi gorabehera benetakoak eta gutxi gorabehera adieraziak, amorrua piztu du, bereziki hizkera gaskoiko eremuetan. Languedoceko elkarte batzuei “zentralismoa” leporatu zaie Okzitania mailan, eta haien dialektoa erreferentziazko hizkuntzatzat ezarri nahi izatea. Izan ere, joera existitu zen (eta existitzen da oraindik ere) erdialdeko dialektoa erabiltzea hizkuntza bateratzeko. Era berean, historialari batzuek, jada adierazi dugun bezala, Tolosa (Toulouse) bihurtu nahi dute (gehiegi aipatu gabe bada ere) Okzitaniako hiriburu.
2013. urteko erreferendumaz, Toulouseko eskualdea “Okzitania” deitzera pasa zenean, beste eskualdeak eraginkorki baztertuak sentitu ziren osotasunetik.
Posizio horiek baztertuen arbuioa edo desinteresa piztu dezakete ezinbestean, eta erreklamazio horiek interes-borroka bati lotuta daudenean, arbuioa masiboa da; are gehiago, erasokorra.
Elkarrizketak soilik utziko du okzitaniera berreraikitzen, guztiek onartutako oinarri teorikoen gainean, baina argi dago gaur egun isiltasunak eta gutxiespenak betetzen dutela askotan elkarrizketaren lekua.
– Praktikaren aldetik, okzitaniar kulturaren babesle askok salatu dute administrazioko eta elkarteetako zeregin asko “atzematen” direla, toki askotako errealitatea hautsiz. Gardentasuna eskatzen da gero eta gehiago, eta aktibista batzuk, berriz, etsipenak jota, urruntzen joan dira.
Halere, ez litzateke galdutzat eman behar okzitaniar kultura, zeren konfiantza makaltzen ari bada ere, okzitaniar kulturarekiko sinpatia eta hura babesteko kontzientzia eta beharra areagotzen ari dira herritarren artean. Hau mugimendu historiko saihestezina da, eta horren adierazle dira batzuen eta besteen bultzadaz sortutako hainbat ekimen, elkarte edo alderdiz kanpoko eraketak. Hiztun gazteen haztegia, txikia izanik ere, etorkizunerako erreleboa izango da ziur aski.
Frantses Estatuak behatu (eta mantendu) egiten du egoera hau, benetako kontrapisua antolatzeko dagoen ezintasuna baliatuz: garaipenak higatzen doaz pixkanaka, gutxiespenez edo utzikeriaz (adibidez, okzitanierarekin lehiatzen diren eskola aukerak ugarituz, “aldi baterako” TBko saio bakarra edo batxilergoko proba bakarra kenduz, etab.). Ez da iragarri inongo aitortza ofizialik, ez eta Frantziak Hizkuntzen Eskubideen Europako Ituna sinatuko duenik ere. Era berean, tokiko agintariek, benetako presiorik ez dutenez, ez dute ekimenik hartzen: egoera honetan ez ote da kontrako iritzia zabaltzeko arriskua onurak lortzekoa baino handiagoa?
Emmanuel Macronek Libération egunkarian argitaratutako mezu xuri baten ondoren ere (“eskualdeetako hizkuntzek badute rol bat sustraiak sendotzeko, eta eskualdeen indarra dira. Haien irakaskuntza betikotuko dugu”, Pic.twitter.com/9w2yG220rf (@EmmanuelMacron), 2018ko ekainaren 21), eskualdekoak deitutako hizkuntzek zapalgailu “demokratikoa” jasaten dute”.